Duża różnorodność gospodarstw domowych oraz ich niezależność od siebie (poza funkcjonowaniem w ramach jednego społeczeństwa, państwa czy też jednego kręgu kulturowego) sprawia, że ich działania, jakie będą podejmowały na rynku mogą znaczące się od siebie różnić. Mimo to możliwe jest dostrzeżenie pewnych generalnych tendencji, które przejawiać się mogą w czynnościach podejmowanych przez szereg podmiotów tego typu (jak np. dążenie do oszczędzania lub wręcz przeciwnie), a ponadto ich charakterystyczne cechy niejako siłą rzeczy narzucają niektóre rozwiązania.
Zasadniczo w przypadku zachowań ekonomicznych człowieka wskazuje się, iż wpływają na to dwie najważniejsze grupy czynników - subiektywne (wynikające z cech osobistych danej jednostki) oraz obiektywne (generalnie są to uwarunkowania społeczno-kulturowe). W przypadku gospodarstw domowych sytuacja wygląda bardzo podobnie ze względu na niewielki rozmiar tych jednostek gospodarczych, a zatem istnieją czynniki zewnętrzne (społeczno-kulturowe) oraz czynniki wewnętrzne (wewnętrzna dynamika gospodarstwa domowego).
Gospodarstwa domowe - zachowania
Na zachowania gospodarstw domowych ma zasadniczy wpływ szereg determinantów, gdzie główną rolę odgrywają przede wszystkim determinanty o charakterze zewnętrznym, ponieważ determinanty wewnętrzne wiążą się bezpośrednio z psychologicznymi uwarunkowaniami istniejącymi w jednostce. Zewnętrzne determinanty dzieli się z kolei na następujące kategorie:
- biologiczne (fizjologiczne) i ekologiczne;
- gospodarcze;
- demograficzne i społeczne;
- kulturowe;
- związane z czasem wolnym.
Analiza zachowań gospodarstw domowych na rynku
Jednocześnie należy zaznaczyć, że analizowanie zachowań gospodarstw domowych na rynku bardzo często opiera się nie tyle o wyróżnianie poszczególnych determinantów, co na wskazanie określonej płaszczyzny gospodarki i badanie zachowań gospodarstw domowych tylko i wyłącznie w danym zakresie (np. zachowania gospodarstw domowych na rynku nieruchomości lub zachowania gospodarstw domowych związanych z wykształceniem).
W kontekście prowadzenia analizy zachowań gospodarstw domowych niezwykle istotne są dwie teorie związane z zachowaniami ludzkimi - pierwsza z nich jest wspomniana powyżej piramida potrzeb A. Maslowa, zaś drugą teoria podaży i popytu.
Piramida potrzeb A. Maslowa
W pierwszym przypadku chodzi przede wszystkim o wyróżnienie swoistej hierarchii potrzeb, według której człowiek dąży w pierwszej kolejności do zaspokojenia potrzeb niższego rzędu (w tym wypadku istotne są wspomniane powyżej determinanty biologiczne albo fizjologiczne), gdzie kluczowe jest w typ wypadku przede wszystkim zdobycie pożywienia oraz spełnienie warunków bezpieczeństwa (mieszkanie, dom), zaś dopiero w dalszej kolejności dążenia opierają się na wartościach wyższego rzędu, jak dążenie do samorealizacji czy też podnoszenie własnych kwalifikacji zawodowych albo też dbanie o rozwój intelektualny w inny sposób (partycypowanie w wydarzeniach kulturowych itp.).
Teoria podaży i popytu
Drugą teorią ważną z punktu widzenia analizy zachowań gospodarstw domowych jest teoria podaży i popytu, gdzie zwraca się szczególną uwagę na fakt, iż każde gospodarstwo domowe prowadzi realną analizę zysków i strat wynikających z określonych decyzji ekonomicznych. Zachowania tego typu wiążą się głównie z zachowaniami natury konsumpcyjnej, a zatem gospodarstwa domowe wybierają zazwyczaj produkty, które są dla nich najbardziej korzystne. Decyzje tego typu zapadają jednakże nie tylko w kontekście tego, jakie produkty nabywać, ale także w kwestii tego, czy określone produkty w ogóle zostaną zakupione (np. samochód, niektóre wydatki na rozrywkę itp.). Bilans związany z podażą i popytam wynika zatem w dużej mierze z kondycji ekonomicznej gospodarstw domowych.
W przypadku analizy zachowań gospodarstw domowych z punktu widzenia podaży i popytu istotne są przede wszystkim pojęcia związane z szeroko rozumianym zadowoleniem z konsumpcji, które wiąże się bezpośredni z pojęciem użyteczności określonych dóbr. Użyteczność ma przy tym niezwykle subiektywny charakter, ponieważ dla jednego gospodarstwa domowego dane produkty mogą mieć użyteczność stosunkowo dużą, zaś w przypadku innych gospodarstw użyteczność może być zdecydowanie mniejsza. Jednocześnie w zakresie konsumpcji działają pewne prawa psychologiczne, które określa się w literaturze przedmiotu mianem prawa malejącej użyteczności krańcowej. Zasada ta sprowadza się do zjawiska malejącego zadowolenia z użytkowanej ilość dóbr wraz z czasem ich użytkowanie - z upływem czasu ta sama ilość dóbr danego rodzaju będzie przynosiła zdecydowanie mniejsze zadowolenie, przez co konieczne będzie zwiększenie konsumowanego dobra, co jednak nie zawsze będzie przynosiło wprost proporcjonalny wzrost zadowolenia z konsumpcji. Niekiedy nawet może wystąpić sytuacja odwrotna, gdzie zwiększanie konsumpcji danego dobra przyniesie wyłącznie zadowolenie negatywne.
Wpływ gospodarki państwowej na gospodarkę domową
Jednocześnie należy zaznaczyć, że gospodarstwa domowe uzależnione są nie tylko od własnej sytuacji gospodarczej, ale także od sytuacji gospodarczej całego państwa, a co za tym idzie od wielu niezwykle złożonych aspektów funkcjonowania gospodarki państwowej. Spełnianie potrzeb członków gospodarstwa domowego opiera się bowiem nie tylko na posiadanym przez gospodarstwo kapitale, ale także na dostępności określonych produktów istniejących na rynku. I tak zatem sytuacja regionu czy też całego państwa na rynku mieszkaniowym będzie miała zasadniczy wpływ na zadowolenie gospodarstw domowych, na poczucie bezpieczeństwa ich członków. W tym wypadku występuje swego rodzaju sprzężenie zwrotne - jeżeli sytuacja polityczno-gospodarcza w państwie nie będzie dostatecznie korzystna, to członkowie gospodarstw domowych mogą wybierać emigrację, przyczyniając się przy tym do osłabienia sytuacji gospodarczej państwa. Sytuacja gospodarcza państwa wiąże się nie tylko z wysokością podatków, ale także z wieloma innymi czynnikami, jak chociażby sytuacja międzynarodowe danego państwa, która ma także zasadniczy wpływ na poziom cen (państwo postrzegane negatywnie na arenie międzynarodowej może mieć problemy z handel wewnętrznym). W tym kontekście mówi się właśnie o determinantach gospodarczych zachowań gospodarstw domowych.
Zakres determinantów gospodarczych jest niezwykle szeroki, ponieważ sprowadza się bezpośrednio do kwestii sytuacji ekonomicznej państwa, a zatem obejmuje faktycznie wszelkie aspekty związane z szeroko rozumianą polityką państwa. Jednocześnie czynniki gospodarcze wiążą się niejednokrotnie z innymi rodzajami determinantów, jak chociażby determinanty społeczne. W przypadku tych ostatnich wyróżnia się takie istotne czynniki, jak chociażby wielkość gospodarstwa domowego, aktywność i pozycja zawodowa członków gospodarstwa domowego, poziom i rodzaj wykształcenia członków gospodarstwa domowego oraz więzi całego podmiotu z otoczeniem. W tym wypadku należy zwrócić uwagę właśnie na powiązania społecznych determinantów zachowań rynkowych gospodarstw domowych z ekonomią. Sytuacja finansowa takiego podmiotu może być bowiem zależna od jego wielkości oraz wieku - duża liczebność gospodarstwa domowego może wiązać się ze zwiększonymi wydatkami, jeżeli w gospodarstwie takim większość członków to dzieci lub osoby w wieku przedprodukcyjnym. Istnieje zatem bezpośrednia zależność między liczbą potomstwa a zamożnością gospodarstwa domowego, co z kolei wiąże się w pośredni sposób z tym, jakie właściwie wykształcenie posiadają członkowie danego gospodarstwa, a w tym wypadku ponownie pojawiają się determinanty gospodarcze w postaci sytuacji rynkowej w państwie (niektóre rodzaje wykształcenia i umiejętności są bardziej pożądane na rynku od innych, przez co przedstawiciele niektórych zawodów mogą mieć problemy ze znalezieniem w danym kraju zatrudnienia).
W kontekście determinantów społecznych funkcjonowania gospodarstw domowych wiąże się ściśle z cyklem życia tych podmiotów. We wczesnej fazie funkcjonowania gospodarstwa domowe zazwyczaj są stosunkowo niezbyt liczebne (osoba samotna lub małżonkowie), zaś dopiero z czasem może powiększyć się ich liczebność, gdzie jednocześnie z czasem powinny zwiększać się dochody gospodarstw domowych (co wynika bezpośrednio ze zwiększania się doświadczenia zawodowego najstarszych członków tego gospodarstwa), zaś z upływem czasu dzieci także się usamodzielnią i albo pozostaną w gospodarstwie (polepszając przy tym jego sytuację ekonomiczną ze względu na własną pracę) lub też założą własne gospodarstwa. Należy przy tym zaznaczyć, że schemat ten wiąże się ściśle z klasyfikacją gospodarstw domowych i dotyczy przede wszystkim rodzin nuklearnych (małych). W przypadku gospodarstw wielopokoleniowych sytuacja tego rodzaju wygląda nieco inaczej, ponieważ młoda rodzina nie potrzebuje tak dużych nakładów finansowych na utrzymanie własnego gospodarstwa (nie musi opłacać wynajmu mieszkania ani spłacać rat kredytu na jego zakup).
Niejednokrotnie w literaturze przedmiotu łączy się determinanty społeczne zachowań konsumpcyjnych gospodarstw domowych z determinantami kulturowymi, co wiąże się przede wszystkim z analizą wyznawanych wartości przez członków gospodarstw domowych. W tym wypadku istnieje szereg konkretnych determinantów, jakimi mogą kierować się nie tylko poszczególne gospodarstwa domowe, ale również konkretne osoby wchodzące w skład tychże gospodarstw. I tak w badaniach statystycznych bardzo często wskazuje się na bezpieczeństwo jako kluczowy element determinujący określone decyzje gospodarstw domowych (istotne jest to chociażby w przypadku wyboru miejsca zamieszkania). Niejednokrotnie pojawia się wiara oraz dojrzała miłość jako determinant zachowań członków gospodarstw domowych, zaś nieco rzadziej istotnym aspektem w tym zakresie jest zdrowie, uczciwość czy święty spokój. W przypadku młodszych grup wiekowych coraz częściej pojawia się kwestia samorealizacji jako istotny determinant zachowań.
Komentarze